Ruth Chang How to make hard choices

Hãy nghĩ đến một lựa chọn khó khăn bạn sẽ đối mặt trong tương lai. Đó có thể là lựa chọn nghề nghiệp, giữa hoạ sĩ và kế toán, lựa chọn nơi ở, thành thị hay nông thôn, hay thậm chí lựa chọn bạn đời.Bạn có thể kết hôn với Betty. Nhưng bạn cũng có thể lấy Lolita. Hay đó có thể là quyết định có con hay không, ở riêng hay đón cha mẹ về sống cùng, quyết định dạy con theo tôn giáo của chồng mà bạn là kẻ ngoại đạo. Hay quyết định quyên tặng tất cả tiền tiết kiệm của mình. Tôi tin là những lựa chọn bạn nghĩ đến

00:43đều to lớn, quan trọng, và đầy ý nghĩa đối với bạn.

00:47Có vẻ như các lựa chọn khó khăn thường khiến bạn phải vò đầu bức tóc. Nhưng tôi nghĩ ta đã hiểu sai bản chất và vai trò của chúng trong cuộc sống. Hiểu bản chất của lựa chọn khó khăn bạn sẽ hiểu được sức mạnh tiềm ẩn của mỗi chúng ta.

01:05Một quyết định trở nên khó khăn khi lợi ích của các phương án gần tương đương. Bất cứ quyết định dễ dàng nào cũng có một phương án tốt hơn. Trong một quyết định khó, phương án này có vài điểm hay,phương án kia cũng có vài điểm hay, nhưng không phương án nào là hay nhất. Bạn trăn trở liệu nên tiếp tục công việc cũ ở thành phố hay đổi đời bằng công việc thử thách hơn ở nông thôn, vì ở cũng có điểm hay, đi cũng có điểm hay, và giữa đi với ở, chẳng cái nào hay hơn cái nào. Không nên nghĩ rằngtất cả các lựa chọn khó đều to tát. Giả sử bạn phân vân xem sáng ăn gì. Bạn có thể ăn ngũ cốc bổ sung chất xơ hoặc bánh vòng sô cô la. Giả sử bạn chọn lựa dựa trên độ ngon và dinh dưỡng. Ngũ cốc thì tốt hơn cho sức khoẻ, bánh vòng lại ngon hơn, nhưng không món nào tốt vượt trội, quả là một quyết định khó. Nhận thấy rằng các lựa chọn nhỏ cũng có thể trở nên khó khăn có thể khiến các lựa chọn lớn trông bớt đáng sợ hơn. Vì cuối cùng ta cũng quyết định được sáng ăn gì, nên có lẽ cũng sẽ quyết được liệu nên ở lại thành phố hay đổi đời ở nông thôn.

02:21Chúng ta cũng không nên nghĩ rằng lựa chọn khó khăn làm ta trăn trở bởi vì ta không thông minh. Sau khi tốt nghiệp đại học, tôi đã trăn trở giữa hai nghề, triết gia hoặc luật sư. Tôi cực kì đam mê triết học.Bạn có thể khảo cứu nhiều điều với tư cách một triết gia, được làm việc cả ngày trên chiếc ghế bành êm ái. Nhưng tôi đến từ một gia đình nhập cư nghèo, hộp cơm trưa có món lưỡi lợn và bánh mì kẹp mứt với tôi đã là xa xỉ, vậy thì ý tưởng dành cả cuộc đời ngồi trên ghế bành chỉ để ngẫm nghĩ đối với tôi quả là đỉnh của sự xa hoa hão huyền. Thế là tôi lấy ra một tờ giấy, vạch một đường phân cách, và tôi vắt óc liệt kê những điểm lợi và hại của từng nghề. Khi đó, tôi đã thầm nghĩ "Ước gì mình biết trướctương lai của mình trong từng nghề. Ước gì Ông Trời hoặc Netflix có thể gửi mình đĩa DVD về tương lai của mình trong mỗi nghề. Khi đó, mình sẽ so sánh chúng, mình sẽ biết tương lai nào tốt hơn, và việc lựa chọn sẽ thật dễ dàng".

03:34Nhưng chẳng ai gửi tôi đĩa DVD cả, và vì không biết nghề nào tốt hơn, tôi đã làm cách mọi người hay làm: Tôi chọn phương án an toàn nhất. Vì sợ phải trở thành một triết gia thất nghiệp, tôi đã chọn làm luật sư. Nhưng rồi tôi nhận ra, tôi không hợp với nghề luật. Không phải con người thật của tôi. Thế nên bây giờ tôi là triết gia, nghiên cứu về quyết định khó khăn, và tôi đảm bảo rằng việc từ chối một phương án vì lo âu về những điều chưa biết là một quyết định dù phổ biến, nhưng sai lầm. Sai lầm khi nghĩ rằng, với các quyết định khó khăn luôn có một phương án tốt hơn, nhưng ta lại không đủ khôn để biết, vì ta không biết, có lẽ ta nên chọn phương án ít rủi ro hơn. Thậm chí khi có đầy đủ thông tin để so sánh hai phương án, ta vẫn có thể khó xử trí. Quyết định khó khăn khiến ta trăn trở không phải vì ta kém hiểu biết, mà vì chẳng có phương án nào là tốt nhất cả.

04:39Nếu không có một phương án tối ưu, nếu cán cân chẳng nghiêng về bên nào, thì các phương án chắc chắn phải tốt như nhau. Hoá ra quyết định khó khăn cơ bản là sự lựa chọn giữa các phương án tốt?Thật vô lí. Nếu các phương án đều tốt, bạn có thể tung đồng xu để quyết định. Nhưng tung đồng xu đâu phải cách để lựa chọn nghề nghiệp, nơi ở, hay bạn đời. Có một lí do khác để chứng minh rằng trong các quyết định khó các phương án không tốt như nhau.

05:16Giả sử bạn đang phân vân giữa hai nghề: nghề ngân hàng đầu tư hoặc hoạ sĩ. Nhiều yếu tố có thể tác động đến quyết định của bạn, ví dụ như niềm vui trong công việc, mức an toàn tài chính, thời gian dành cho gia đình, v.v… Nghề hoạ sĩ có thể đưa bạn đến đỉnh cao của sự biểu đạt nghệ thuật. Nghề ngân hàng có thể đưa bạn đến đỉnh cao của sự điều phối tài chính. Hãy mường tượng hai nghề này sao cho không nghề nào tốt hơn nghề nào.

05:56Bây giờ, giả sử ta cải thiện một trong hai nghề. Giả sử ngân hàng, vì muốn bạn, cho bạn thêm 500 đô tiền lương mỗi tháng. Liệu số tiền này có thể khiến nghề ngân hàng tốt hơn nghề hoạ sĩ không? Không nhất thiết. Lương cao khiến nghề ngân hàng bây giờ tốt hơn nghề ngân hàng khi trước, nhưng cải thiện này có thể không đủ để làm cho nghề ngân hàng tốt hơn nghề hoạ sĩ. Sự cải thiện trong một nghề vẫn không làm nó tốt hơn nghề kia, thì hai nghề này ban đầu không thể tốt như nhau. Nếu bạn có hai thứ tốt như nhau, và bạn cải thiện một trong hai, thứ được cải thiện sẽ phải tốt hơn cái còn lại.Nhưng đó không phải là với các lựa chọn khó khăn.

06:43Vậy giờ, ta gặp một vấn đề nan giải. Ta có hai nghề nghiệp. Không nghề nào tốt hơn nghề nào, chúng cũng chẳng tốt như nhau. Làm sao chọn đây? Có điều gì đó không đúng. Có lẽ bản chất của lựa chọn có vấn đề, và so sánh là điều bất khả thi. Nhưng vậy cũng không đúng. Đâu phải ta đang cố chọn giữa hai thứ không thể nào so sánh. Ta đang cân nhắc giữa hai nghề nghiệp, đâu phải giữa con số chín với đĩa trứng rán đâu. So sánh lợi ích của hai nghề nghiệp là việc ta có thể làm, và cũng là việc ta hay làm.

07:28Tôi nghĩ vấn đề nảy sinh bởi ta chưa suy nghĩ kĩ về các giá trị trong cuộc sống. Ta vô thức cho rằng các giá trị như công lí, vẻ đẹp, lòng nhân ái, có thể đo đạc được, như độ dài, khối lượng, và trọng lượng. Đặt bất cứ câu hỏi so sánh nào không liên quan đến giá trị, ví dụ như chiếc cặp nào nặng hơn?Chỉ có ba đáp án. Chiếc cặp này nặng hơn, nhẹ hơn, hoặc nặng bằng chiếc còn lại. Đại lượng như cân nặng có thể được diễn tả bằng số thực — một, hai, ba, v.v… — và chỉ có ba khả năng xảy ra khi so sánh hai số thực bất kì. Một số lớn hơn, nhỏ hơn, hoặc bằng số còn lại. Giá trị thì không như thế. Là những sinh vật biết suy luận, ta có xu hướng cho rằng tư duy khoa học có thể giải thích mọi vấn đề quan trọng trong cuộc sống, nhưng các giá trị tinh thần thì khác các đại lượng khoa học. Các đại lượng khoa học có thể được đo lường bằng con số. Các giá trị tinh thần thì không. Ta không nên cho rằng thế giới của đại lượng khoa học, như độ dài và cân nặng, lại có cấu trúc giống với thế giới của giá trị nhân văn. Vậy nếu những điều ta coi trọng — niềm vui con trẻ, tình cảm vợ chồng — không thể được diễn đạt bằng con số, thì không có lí do gì để tin rằng trong lựa chọn, chỉ có ba khả năng —phương án này tốt hơn, xấu hơn, hoặc bằng với phương án kia. Chúng ta cần đưa ra một khả năng mới, vượt lên trên khả năng tốt hơn, xấu hơn, và bằng nhau để diễn tả những điều xảy ra trong các lựa chọn khó khăn. Tôi muốn nói rằng các phương án thì “ngang nhau”. Khi các phương án ngang nhau,sự lựa chọn của bạn vẫn rất quan trọng, nhưng không có phương án nào thật sự tốt hơn cả. Thay vào đó, các phương án ngang nhau về giá trị, tuy nhiên, chúng khác nhau về loại giá trị. Vì thế, lựa chọn mới trở nên khó khăn.

09:48Hiểu lựa chọn khó khăn theo hướng này, ta khám phá ra một điều về con người mà ta chưa hề biết.Mỗi người trong chúng ta có sức mạnh để tạo ra lí lẽ. Hãy tưởng tượng một thế giới chỉ có các lựa chọn dễ dàng, nghĩa là, luôn có một phương án tốt nhất. Nếu luôn có một phương án tối ưu, bạn nên chọn phương án đó, bởi lí trí mách bảo rằng bạn nên làm điều tốt hơn thay vì điều tệ hơn, chọn thứ mà bạn có nhiều lí do nhất để chọn. Ở một thế giới như thế, ta sẽ có nhiều lí do nhất để mang tất đen thay vì tất hồng, để ăn ngũ cốc thay vì bánh vòng, để ở thành phố thay vì nông thôn, để lấy Betty thay vì lấy Lolita. Một thế giới chỉ toàn các lựa chọn dễ sẽ biến ta thành nô lệ của lí lẽ. Khi nghĩ về điều này, thật điên rồ để tin rằng các lí lẽ ta được dạy có quyền buộc ta theo đuổi chính xác sở thích này, ở chính xác trong ngôi nhà kia, làm chính xác công việc nọ. Thay vào đó, bạn đối mặt với các phương án ngang nhau, các lựa chọn khó khăn, và bạn tự tạo lí do riêng để chọn sở thích này, ngôi nhà kia, và công việc nọ. Khi các phương án đều ngang nhau, các lí lẽ ta được dạy, thứ thường bảo ta đúng hay sai, đều không thể khuyên ta phải làm gì. Chính lúc này, khi cần đưa ra một quyết định khó, ta có cơ hội luyện tập sức mạnh lí luận, thứ sức mạnh tạo ra lí do để bạn quyết định rằng bạn thích sống ở nông thôn hơn thành thị.

11:43Khi chọn giữa các phương án ngang nhau, ta có thể làm một điều rất đáng quý. Ta có thể toàn tâm ủng hộ một lựa chọn duy nhất. Đây là quan điểm của tôi. Đây chính là tôi. Tôi đam mê ngành ngân hàng.Tôi yêu bánh vòng sô cô la. Câu trả lời này trong các lựa chọn khó được tạo ra bởi lí trí, nhưng nó không bị áp đặt bởi các lí lẽ ta được dạy. Ngược lại, nó được hỗ trợ bởi các lí do của riêng ta. Khi chúng ta tạo ra lí do riêng để trở thành nhân cách này thay vì nhân cách khác, ta toàn tâm trở thành chính mình. Có thể nói chúng ta trở thành tác giả của cuộc đời mình.

12:33Vậy sau này khi gặp lựa chọn khó khăn, ta không nên đập đầu vào tường, vặn óc xem phương án nào tốt hơn. Không có phương án tốt nhất đâu. Thay vì tìm kiếm lí do ở ngoài kia, ta nên tìm lí do ở chính ta:Tôi sẽ là ai? Bạn có thể chọn làm một nhà đầu tư ngân hàng mang-tất-hồng yêu-ngũ-cốc sống-ở-nông-thôn, và tôi có thể chọn làm một hoạ sĩ mang-tất-đen yêu-bánh-vòng sống-nơi-thành-thị. Ta chọn gì trong các lựa chọn khó là quyền của ta.

13:11Những ai không luyện sức mạnh lí luận trước các quyết định khó đều như lục bình trôi. Chúng ta đều biết những người như thế. Tôi trôi vào nghề luật. Tôi không mặn mà với nghề luật. Tôi không đam mê luật. Những lá lục bình trôi để thế giới viết nên câu chuyện của cuộc đời mình. Họ để cơ chế của phần thưởng và hình phạt — cái vỗ đầu, nỗi sợ hãi, các lựa chọn dễ dàng — quyết định thứ họ làm. Bài học từ các lựa chọn khó khăn khiến bạn phải suy ngẫm về điều bạn ủng hộ, thứ bạn đam mê, và qua các lựa chọn khó khăn, bạn trở thành con người đó. Thoát xa khỏi trăn trở và sợ hãi, lựa chọn khó khăn là cơ hội quý để ta ăn mừng những điều đặc biệt về hoàn cảnh con người, rằng những lí do quyết địnhđiều gì đúng hay sai đôi khi lại vô dụng, chính lúc này, khi cần đưa ra một quyết định khó, ta có sức mạnh tạo lí do riêng để trở thành những nhân cách riêng biệt. Đó là lí do các lựa chọn khó khăn không phải lời nguyền, mà là món quà của cuộc sống.

14:29Xin cảm ơn.

14:32(Vỗ tay)